مجله نماوا، رضا صائمی
درباره زندگی سعید حنایی تاکنون یک مستند در سال ۲۰۰۱ با نام «و عنکبوت آمد» و یکی هم فیلم عنکبوت در سال ۱۳۹۸ ساخته شده که حالا پس از دو سال تاخیر و برخی حذف و ممیزی‌ها به نمایش عمومی رسیده است. در واقع در فیلم عنکبوت با یک فیلم کاملا رئالیستی و مستند-داستانی مواجه هستیم که قرار است به بازنمایی زندگی این قاتل زنجیره‌ای بپردازد. محسن تنابنده نقش همین قاتل عنکبوتی یعنی سعید حنایی را بازی می‌کند، اما روایت فیلم در حد یک گزارش ژورنالیستی باقی می‌ماند و به کنجکاوی مخاطب در شناخت لایه‌های درونی و عمیق‌تر شخصیت قاتل پاسخ نمی‌دهد. تنها موقعیتی که به مثابه سکانس پیش‌زمینه‌ای تا حدودی به شناخت پس‌زمینه‌ها و دلایل درونی و شخصی این قتل‌ها می‌پردازد و انگیزه قاتل را ریشه‌یابی می‌کند همان سکانس‌های ابتدای فیلم است که همسر سعید با بازی ساره بیات در موقعیت تعرض توسط یک مسافرکش قرار می‌گیرد که با تحلیل‌های تحریک‌کننده مادر سعید(شیرین یزدان‌بخش) که او را نسبت به زنان خیابانی حساس می‌کند و بر غیرت‌ورزی افراطی او می‌دمد به نوعی انگیزه‌های قتل صورت‌بندی می‌شود.
البته رگه‌هایی از تعصب و حساسیت نسبت به مسائل ناموسی در سعید هم وجود دارد که در چند صحنه بر آن تاکید می‌شود. مثلا اخراج کردن کارگرش که نسبت به هیز بودن او سوظن داشت یا درگیر شدن با صاحب‌های خودروهایی که مزاحم «ناموس مردم» در خیابان می‌شدند. اما فیلم در حد همین اشاره‌های کوتاه و موردی باقی می‌ماند و زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی و تربیتی یا افکار و باورهای غلطی که به اسم اعتقاد یا آموزه مذهبی بر شکل‌گیری شخصیت سعید تاثیر گذاشته نادیده گرفته شده یا در حد چند دیالوگ و مونولوگ به آن اشاره می‌شود. با اینکه سعید متعصب است، اما کنش‌مندی‌های او مثلا حضورش در مسجد یا محافل مذهبی را نمی‌بینیم حتی صحنه‌ای از نماز خواندش را. در واقع فیلم به جای بازنمایی دراماتیک این شخصیت و باورهایش صرفا به آن اشاره کرده و در سویه‌های کلامی قصه و شخصیت باقی می‌ماند.
شاید مهمترین صحنه‌ای که به بازنمایی باورهای او می‌پردازد مصاحبه با خبرنگاران پس از دستگیری است و اینکه قصد داشته در یک جهاد فردی، با قتل و حذف زنان فاسد ریشه‌های فساد را بخشکاند. این صحنه‌ها البته با ارجاع به پرونده و مصاحبه‌های سعید حنایی در دادگاه بازسازی شده است. حنایی در مصاحبه‌ای که در سال ۸۰ انجام داده بود خود را شخصی مذهبی معرفی کرده بود. او دارای سابقه رزمندگی در دوران جنگ بود. به گواهی سکنه محل، وی فردی آرام و بدور از حاشیه بود. همسر وی توسط یک راننده مسافرکش مورد تعرض قرار گرفت به همین دلیل او زنان خیابانی را مسئول این اتفاق دانست. همه قربانیان حنایی، تن‌فروشان خیابانی بودند. وی به گفته خودش می‌خواست جامعه را از فساد و فحشا پاک کند. حنایی در پاسخ به خبرنگاری که درباره فرجام پرونده‌اش از وی سوال کرد پاسخ داد: «من فقط یک نفر هستم. در استخر ماهی‌ها با کم شدن یکی اتفاقی نمی‌افتد. مهم آن است که آب مسموم نشود.» همین سخن را به عنوان دیالوگ از زبان محسن تنابنده در توجیه قتل‌هایی که صورت گرفته می‌شنویم. شاید همین دیالوگ‌ها هر چند کوتاه نه به دلیل اینکه بازگویی سخن واقعی قاتل واقعی است که به دلیل تعصبات ایدئولوژیکی که در آن وجود دارد قابل تامل است.
قاتلِ متعصب
اساسا فیلم سینمایی عنکبوت با وجود التهاب ذاتی که در قصه‌اش وجود دارد و اینکه قصه براساس یک اتفاق و پرونده واقعی روایت می‌شود، اما ملتهب نیست و هولناکی ماجرا چندان احساس نمی‌شود. این در حالی است که فیلم می‌توانست در بستر ژانر وحشت و تریلری سینمایی تولید شود که انزجار و بیزاری نسبت به قاتل و تفکر و عملش را در تماشاگر برانگیزد. ویژگی مهم این شخصیت خونسردی و عدم عذاب وجدان یا احساس گناه نسبت به قتل‌هایی است که انجام داده و مهمترین دلیل این خونسردی هم در خوانش اعتقادی و مذهبی از اقدام نسبت به حذف و ریشه کنی فساد و مفسدان در جامعه است.
مهمترین صحنه‌ای که قرار است این تفکر و تعصب را به چالش بکشد و نقد کند به سکانس گفت‌وگوی روحانی دستگاه قضایی با سعید است که او را نسبت به خشک مقدسی و تفسیر غلط از احکام الهی سرزنش می‌کند. در واقع فیلم از زبان روحانی قصه تلاش می‌کند نقد خود بر تعصبات کور مذهبی و اعتقادی را به تصویر کشیده و با افراطی‌گری و خودسری در تفسیر و اجرای احکام الهی مقابله کند. فیلم داری نشانه‌هایی خاطره‌ساز است، از جمله صحنه‌ای که در آن صدای عادل فردوسی پور را می‌شنویم که در حال گزارش فوتبال در تلویزیون است. از این حیث فیلم واجد سویه های نوستالژیک هم بوده و مخاطب را به حال و هوای آن دوره پرتاب می‌کند. گرچه نسبت جامعه شناختی بین قصه فیلم و فضای سیاسی و اجتماعی آن دوره برقرار نمی‌شود. فیلم عنکبوت گرچه با چند سال تاخیر به اکران درآمده، اما به دلیل سوژه‌ای که دارد با اتفاقات تلخ جامعه امروز در مورد قتل‌های ناموسی، ربط نمادین پیدا می‌کند و می‌تواند به عنوان یک تلنگر سینمایی با مساله غیرت و تعصب به عنوان یکی از آسیب‌های اجتماعی و اخلاقی جدی ربط منطقی بیابد.
آنچه در قصه «عنکبوت» و قاتل عنکبوتی شاهدیم بیشتر به غیرت ورزی سنتی و تعصبات برآمده از آن مرتبط است و در جنایت‌هایی که در دو سال گذشته به اسم قتل‌های ناموسی رخ داده بیشتر تعصبات قومی و قبیله‌ای و سنتی مطرح است. در واقع دو مولفه غیرت ورزی سنتی و غیرت ورزی مذهبی در شکل افراطی و متعصبانه خود به مثابه ریشه‌های جنایت‌های اخلاقی و انسانی مطرح است که فیلم «عنکبوت» دومی را برجسته‌تر می‌کند. جنایت‌هایی که با انگیزه خیرخواهی، اصلاح‌گری و عدالت‌ورزی به شکل فردی انجام می‌شود.
تماشای آنلاین فیلم عنکبوت در نماوا
