بیماری ام اس؛ تشخیص، آزمایشات و تصویربرداری

تشخیص بیماری ام اس (MS) یا مولتیپل اسکلروزیس (Multiple Sclerosis)‌ بر اساس علائم و نشانه‌های بیماری همراه با تصاویر ام آر آی مغز (Brain MRI) و آزمایش مایع نخاعی کمر (CSF) انجام می‌شود. در این مقاله به بررسی نحوه تشخیص بیماری ام اس، آزمایشات و تصویربرداری‌های مرتبط با آن می‌پردازیم.

چه زمانی به ام اس شک کنیم؟

زمانی باید به بیماری ام اس شک کنیم که علائم بیمار نشان دهنده‌ی درگیری نواحی خاصی از مغز و نخاع باشد.

بیمار مبتلا به ام اس معمولاً یک فرد جوان است که دوره‌هایی از اختلال دستگاه عصبی مرکزی (CNS) نظیر تاری دید، اختلالات شناختی،‌ اختلالات حسی و ضعف عضلانی را تجربه کرده و بعد از مدتی بهبود یافته است.

علائم بیماری معمولاً در عرض چند ساعت تا چند روز پیشرفت می‌کنند و پس از چند هفته تا چند ماه به مرور از بین می‌روند.

از آنجایی که هیچ علامتی را نمی‌توان بطور انحصاری و خاص به بیماری ام اس نسبت داد، بنابراین باید برای تشخیص ام اس به سیر بیماری،‌ طیف علائم،‌ سابقه حملات در گذشته،‌ یافته‌های آزمایشگاهی و تصاویر MRI مغز توجه کرد. برای اطلاع بیشتر در این زمینه می‌توانید به مقاله‌ی علائم و نشانه‌های بیماری ام اس مراجعه کند.

در ام اس نوع پیشرونده اولیه ممکن است بیمار هیچ سابقه‌ای از حملات ام اس را در گذشته نداشته باشد و علائم عصبی بطور پیشرونده و تدریجی ایجاد و به تدریج باعث ناتوانی بیمار شده باشند. بنابراین تشخیص نوع پیشرونده اولیه بسیار دشوارتر از نوع عودکننده است. برای اطلاع بیشتر می‌توانید به مقاله انواع ام اس؛ سیر و ویژگی‌های هر کدام مراجعه فرمائید.

ارزیابی بیمار

برای ارزیابی بیماری که به ام اس مشکوک است باید شرح حال دقیق و معاینه فیزیکی کاملی انجام شود. در شرح حال باید به بررسی وجود حملات و عودهای بیماری در گذشته پرداخت. باید از بیمار پرسید که آیا در گذشته نیز دچار همچین علائمی شده است یا نه.

از هر بیماری که به ام اس مشکوک هستیم باید تصویربرداری ام آر آی مغز (Brain MRI) به عمل آید و سپس بر اساس کرایتریای تشخیصی مک‌دونالد (McDonald Diagnostic Criteria) و نیز در صورت نیاز بررسی آزمایشگاهی مایع مغزی نخاعی از کمر (CSF) تشخیص ام اس گذاشته شود.

اگر شرح حال مشخصی از حملات در گذشته وجود نداشته باشد و شک تشخیصی داشته باشیم، بهتر است علاوه بر بررسی ام آر آی (MRI) و مایع مغزی نخاعی (CSF)، آنتی‌بادی‌های آکواپورین-۴ (AQP4) و گلیکوپروتئین اولیگودندروسیت میلین (MOG) نیز بررسی شوند. ارسال آزمایش خون از نظر وجود این آنتی‌بادی‌ها می‌تواند در افتراق ام اس از سایر بیماری‌ها کمک‌ کننده باشد.

تصویربرداری ام آر آی مغز (Brain MRI)

مطالعات نشان داده‌اند که عکس ام آر آی مغز (Brain MRI) در کسانی که علائمی از ام اس دارند، بهترین نوع تصویربرداری از مغز است.

قدرت تشخیصی ام آر آی در ام اس بسیار بالاست و روش تصویربرداری بسیار حساس و مناسبی است.

ام آر آی (MRI) نسبت به سی تی اسکن (CT-Scan) می‌تواند ضایعات بیشتری را در مغز و نخاع نشان دهد و می‌توان با آن پلاک‌های ام اس را به خوبی مشاهده کرد.

ویژگی‌های پلاک ام اس

پلاک‌های ام اس را می‌توان در نواحی اطراف بطن‌های مغزی، نزدیک کورتکس مغز، اطراف مخچه و طناب نخاعی (مخصوصاً نخاع گردنی) مشاهده کرد.

این پلاک‌های در سکانس T2 ام آر آی (MRI) سفید‌تر (Hyperintense) از نواحی اطراف و در سکانس T1 ام آر آی (MRI) تیره‌تر (Hypointense) از نواحی اطراف یا هم‌رنگ (Isointense) نواحی اطراف خود دیده می‌شوند.

ام آر‌ آی از طناب نخاعی

شیوع پلاک‌های ام اس در نخاع تقریباً‌ به اندازه مغز است. در این بیماران معمولاً طناب نخاع گردنی (Cervical Spinal Cord) درگیر می‌شود.

ویژگی‌های پلاک‌های نخاعی مرتبط با ام اس عبارتند از:

• عدم التهاب طناب نخاعی
• حداقل ۳ میلی‌متر اندازه دارند اما طول آن‌ها کمتر از ۲ سگمان نخاعی است.
• معمولاً در ناحیه خلفی – طرفی (Dorsolateral) نخاع دیده می‌شوند.
• موضعی هستند.

تفاوت پلاک فعال ام اس با پلاک غیرفعال

پلاک‌های حاد و فعال ام اس معمولاً از پلاک‌های غیرفعال بزرگ‌تر هستند. پلاک‌های حاد ممکن است به دلیل ادمی که در اطرافشان وجود دارد، حاشیه نامشخصی داشته باشند. زمانی که این پلاک‌ها به نوع مزمن یا غیرفعال تبدیل می‌شوند،‌به تدریج کوچکتر شده و حاشیه مشخص‌تری پیدا می‌کنند.

در ام آر آی با تزریق گادولینیوم (MRI with Gadolinium)،‌ ضایعات فعال در سکانس T2 ام آر آی (MRI) پررنگ‌تر و در سکانس T1 کم‌رنگ‌تر می‌شوند. زیرا پلاک‌های فعال به دلیل ادمی که در اطراف خود دارند و نیز التهابی که در آن ناحیه وجود دارد مقدار بیشتری از گادولینیوم را جذب می‌کنند.

حفرات سیاه (Black Holes) در ام آر آی

بیشتر پلاک‌های ام اس در عکس ام آر آی (MRI) در سکانس T1 بصورت هم‌رنگ (Isointense) با ماده سفید نواحی اطراف دیده می‌شوند اما گاهی ممکن است تیره‌تر (Hypointense) دیده شوند که به این پلاک‌ها، حفرات سیاه (Black Holes) گفته می‌شود. این حفرات سیاه معمولاً پس از چند ماه به حالت طبیعی و هم‌رنگ ماده سفید اطراف در می‌آیند. ناپدید شدن حفرات سیاه به دلیل بازسازی میلین و از بین رفتن ادم اطراف ضایعات است.

باقی‌ ماندن طولانی مدت حفرات سیاه می‌تواند نشانه‌ی از بین رفتن شدید میلین‌ها و آکسون‌ها باشد. از بین رفتن آکسون‌ها می‌تواند برگشت ناپذیر باشد و عوارض طولانی مدت ایجاد کند.

آزمایش مایع مغزی نخاعی از کمر (CSF)

از جمله آزمایشات کمکی که در تشخیص ام اس بسیار سودمند است، بررسی مایع مغزی نخاعی (CSF) از طریق کمر می‌باشد. در این آزمایش که در عوام به گرفتن آب کمر معروف است،‌ پزشک یک سوزن را از ناحیه کمر داخل فضای نخاعی می‌کند و مقداری از مایع مغزی نخاعی را خارج و به آزمایشگاه می‌فرستد.

چه زمانی نیاز به آزمایش مایع مغزی نخاعی است؟

ارسال آزمایش مایع مغزی نخاعی برای تشخیص ام اس ضروری نیست اما در موارد زیر می‌تواند به تشخیص ام اس کمک کند:

• هنگامی که علائم بیمار به طور دقیق نشان‌دهنده بیماری ام اس نباشند و پزشک شک بالینی داشته باشد.
• هنگامی که بیمار علائم ظاهری ام اس را دارد اما در تصویربرداری ام آر آی (MRI) یافته‌ها بطور کامل به نفع تشخیص ام اس نیست.
• زمانی که علائم بیمار و یافته‌های تصویربرداری کمک کننده نیستند.
• در جمعیت‌هایی که انتظار ابتلا به بیماری ام اس نداریم (مثلاً افراد بسیار مسن یا کودکان).

ویژگی‌ها و یافته‌های آزمایش مایع مغزی نخاعی در ام اس

در بررسی آزمایشگاهی مایع مغزی نخاعی در افراد مبتلا به ام اس می‌توان موارد زیر را یافت:

• باند‌های الیگوکلونال در ۹۵ درصد از افراد مبتلا به بیماری ام اس یافت می‌شوند.
• افزایش IgG در مایع مغزی نخاعی (CSF) نسبت به سایر پروتئین‌ها.
• فشار مایع مغزی نخاعی معمولاً در بیماران ام اس طبیعی است.
• تعداد گلبول‌های سفید (WBC) در مایع مغزی نخاعی در دو سوم بیماران طبیعی و در یک سوم بیماران به ۱۵ عدد در هر میکرولیتر و در تعداد اندکی به بیش از ۵۰ عدد در هر میکرولیتر می‌رسد.
• لنفوسیت‌های سلول‌های غالب در مایع مغزی نخاعی هستند.

البته موارد بالا باید با یافته‌های تصویربرداری و علائم بیمار تفسیر شوند و به تنهایی نمی‌توانند کمکی کنند زیرا که حدود ۸ درصد از افرادی که ام اس ندارند، ممکن است باندهای الیگوکلونال در مایع مغزی نخاعی داشته باشند و از طرفی عوامل عفونی نظیر مننژیت یا انسفالیت ویروسی و نیز نوروپاتی‌ها می‌توانند باعث افزایش گلبول‌های سفید و پروتئین‌ها در مایع مغزی نخاعی شوند.

نقش آزمایش خون در تشخیص ام اس

ارسال آزمایش خون از نظر بررسی وجود آنتی‌بادی‌های آکواپورین-۴ (AQP4) و گلیکوپروتئین الیگودندروسیت میلین IgG در بیمارانی که شک تشخیصی وجود دارد و علائم و یافته‌های تصویربرداری کمک به تشخیص قطعی ام اس نمی‌کنند، مفید است.

تشخیص ام اس بر اساس علائم بیمار، یافته‌های آزمایشگاهی و تصویربرداری

اساس تشخیص ام اس بر اساس یافته‌های بالینی انجام می‌شود و شرح حال و معاینه فیزیکی نقش مهمی در این زمینه دارند. پس از گرفتن شرح حال و انجام معاینه فیزیکی، تصویربرداری ام آر آی مغز (Brain MRI) می‌تواند در تشخیص ام اس کمک بسیاری کند. در کنار همه این‌ها اگر همچنان شک تشخیصی وجود داشته باشد باید آزمایش مایع مغزی نخاعی و آزمایش خون انجام شود.

معیار‌های تشخیصی مک‌دونالد (McDonald Diagnostic Criteria)

معیار‌های تشخیصی مک‌دونالد با قرار دادن یافته‌های فیزیکی، تصویربرداری و آزمایشگاهی در کنار یکدیگر می‌تواند به پزشک در تشخیص ام اس کمک کند. این معیار‌ها در سال ۲۰۱۷ بازبینی و اصلاح شده‌اند.

تشخیص ام اس عودکننده بهبودیابنده

ام اس عودکننده فروکش کننده (یا بهبودیابنده) شایع‌ترین نوع ام اس است. برای اطلاع از انواع بیماری ام اس پیشنهاد می‌کنیم مقاله انواع بیماری ام اس و سیر و ویژگی‌های آن‌ها را مطالعه کنید.

برای تشخیص ام اس عودکننده بهبودیابنده بر اساس معیار‌های مک‌دونالد باید موارد زیر وجود داشته باشند:

• برای بیماران با سابقه ۲ حمله یا بیشتر که اکنون دارای ۲ ضایعه‌ی مشخص یا بیشتر هستند، نیازی به بررسی بیشتر نیست و تشخیص ام اس مسجل است.
• برای بیماران با سابقه ۲ حمله یا بیشتر که اکنون تنها ۱ ضایعه‌ی مشخص دارند، نیاز به یافته‌های بیشتری برای تشخیص ام اس است. درباره این بیماران باید با انجام مجدد ام آر آی مغز، به دنبال پلاک‌های متعدد در مکان‌های متعدد گشت.
• برای بیمارانی که تنها یک حمله داشتند، نیاز به بررسی بیشتر از نظر پراکندگی حملات در زمان با بررسی ام آر آی مغز از نظر وجود پلاک‌های فعال و غیرفعال متعدد و یا بررسی مایع مغزی نخاعی از نظر وجود باندهای الیگوکلونال می‌باشد.

تشخیص ام اس پیشرونده اولیه

برای بیمارانی که شک به ام اس پیشرونده اولیه داریم، باید سابقه پیشرفت تدریجی بیماری عصبی برای حداقل یک سال به همراه ۲ مورد از ۳ مورد زیر وجود داشته باشد تا تشخیص ام اس پیشرونده اولیه مسجل شود:

• یک پلاک یا بیشتر در سکانس T2 ام آر آی مغز در اطراف بطن‌های مغزی یا نزدیک کورتکس یا خلف مغز در نزدیکی مخچه
• ۲ پلاک یا بیشتر در طناب نخاعی
• وجود باندهای الیگوکلونال در مایع مغزی نخاعی

تشخیص قطعی ام اس

همانطور که اینجا گفته شد، برای تشخیص ام اس نیاز به یافته‌های بالینی و تصویربرداری و گاهی آزمایشگاهی است. حال اگر بیمار معیارهای مک‌دونالد را پر کند و علائم بیمار با هیچ بیماری دیگری توجیه نشود؛ می‌توان گفت که تشخیص ام اس قطعی است و باید درمان شروع شود.

جمع‌بندی: تشخیص ام اس

برای تشخیص ام اس باید مجموعه‌ای از علائم بالینی و یافته‌های تصویربرداری و آزمایشگاهی وجود داشته باشد. بیماران باید سابقه‌ی حملات در گذشته را داشته باشند و یا سیر تدریجی و پیشرونده در یک سال اخیر وجود داشته باشد. در تصاویر ام آر آی مغز باید پلاک‌های ام اس مشاهده شوند و در صورتی که همچنان شک تشخیصی وجود داشت،‌ آزمایش مایع مغزی نخاعی و آزمایش خون ارسال شود.

پرسش و پاسخ

در صورتی که درباره بیماری ام اس (MS) سؤالی دارید می‌توانید به صفحه پرسش و پاسخ بیماری ام اس مراجعه کنید. در این صفحه علاوه بر مشاهده سؤالات متداول سایر کاربران می‌توانید سؤال خود را نیز مطرح کنید تا پزشکان ما در اسرع وقت به آن پاسخ دهند. همچنین در صورت تمایل می‌توانید دیدگاه یا پرسش خود را در انتهای همین صفحه، در بخش نظرات ارسال نمایید.