تعداد مساجد در ایران با نیازهای جمعیتی همخوانی ندارد و پراکندگی آن در کشور نامتوازن بوده علاوه بر اشکالات کمی، کیفیت کارکرد و جایگاه اجتماعی آن در زندگی مردم کم شده است.
به گزارش خبرنگار مهر، مسجد عبادتگاه است اما از نخستین روزی که در مسجد النبی (ص) بنا شد، پایگاهی اجتماعی به حساب می‌آمد که محل اجتماع مردمان بود. در طول سال‌ها و قرون، مساجد نقشهای مهم‌تری یافتند و در بطن حوادث ریز و درشت حضور داشتند. در دوره معاصر، نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن حمایت‌گری و پشتیبانی از دفاع مقدس چشمگیرتر از یادآوری است. طبیعتاً در تقابل با چنین پایگاه پراهمیتی، دشمنان بارها علناً به جنگ مسجد رفته‌اند. صهیونیست‌ها ۵۵ سال پیش مسجدالاقصی، قبله اول مسلمانان جهان را به آتش کشیدند و در اثر این آتش سوزی، به این مکان مقدس و تاریخی، آسیب‌های زیادی وارد شد. دنیس مایکل ولیم روهان شهروند اسرائیلی در ساعت هفت صبح ۳۰ مرداد سال ۱۳۴۸ شمسی مسجدالاقصی را به آتش کشید. در نتیجه این اقدام، ۱۵۰۰ متر مربع از فضای مسجد از بین رفت و منبر تاریخی مسجد در آتش سوخت. رژیم صهیونیستی در یک دادگاه نمایشی در تل آویو، این صهیونیست را بیمار روانی معرفی و او را آزاد کرد.
آتش‌سوزی عمدی مسجدالاقصی موجب شد دولت‌های اسلامی برای مقابله با خطرهایی که جهان اسلام و مقدسات اسلامی را تهدید می‌کند، «سازمان کنفرانس اسلامی» را تشکیل دهند. سال‌ها بعد، در اجلاس وزیران امور خارجه کشورهای اسلامی در تهران، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ایران به این اجلاس پیشنهاد کرد تا سالگرد آتش زدن مسجدالاقصی توسط اسرائیل به عنوان روز جهانی مساجد تعیین شود که مورد پذیرش قرار گرفت.
حالا مساجد نسبت به اهمیتی که دارند و جایگاهی که می‌توانند در عرصه اجتماعی بیابند، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند. روز جهانی مسجد بهانه‌ای شد تا با اندکی تأمل وضعیت مسجد را در وقت اکنون مورد بررسی قرار دهیم.
ابهام در آمار
باورش کمی دشوار است اما تعداد مساجد در کشور تخمین زده می‌شوند؛ آن هم بین ۷۰ هزار تا ۹۰ هزار باب. به عنوان مثال، ستاد هماهنگی کانون‌های مساجد، این تعداد را ۷۹ هزار باب برآورد کرده؛ ستاد اقامه نماز، مساجد کشور را بیش از ۷۲ هزار باب می‌داند و سازمان اوقاف و امور خیریه حدود ۸۵ هزار مسجد را در آمارهای خود ثبت کرده است.
تابستان گذشته مرکز رصد فرهنگی کشور، با همکاری پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و شورای فرهنگ عمومی کشور، در پژوهشی با عنوان «مسجد در ایران؛ آمار، کارکردها، مسائل و جایگاه اجتماعی» تعداد مساجد در کشور را ۸۳ هزار و ۴۶۸ باب اعلام کرد. نسبت به پیش از انقلاب، تعداد مساجد در کشور ۳ برابر شده اما نسبت به سرانه جمعیت، کشورهای مسلمان دیگر مانند اندونزی، بنگلادش، عربستان و… بیش از ما مسجد دارند.
از این مهم‌تر آنکه تعداد مساجد در ایران با نیازهای جمعیتی همخوانی ندارد و توزیع و پراکندگی آن در کشور نامتوازن بوده علاوه بر اشکالات کمی، کیفیت کارکرد مساجد و جایگاه اجتماعی آن در زندگی روزمره مردم دچار خدشه شده است.
مطابق داده‌های مرکز امور رسیدگی به مساجد، از قریب ۸۰ هزار مسجد موجود در کشور، ۷۸ درصد مساجد شیعیان است ونزدیک به ۲۲ درصد مساجد اهل سنت؛ همچنین در میان ۶۲ هزار مسجد شیعیان ایران بیش از ۳۳ هزار و ۵۰۰ مسجد یعنی بیشتر از نیمی از آنها (نزدیک به ۵۴ درصد) امام جماعت ندارند.
از قدیم‌الایام مسجد را وقف می‌کردند و این موضوع موجب شده سازمان اوقاف و امور خیریه در موضوع ملکیت بسیاری از مساجد ورود داشته و درباره برخی از مساجد، کاملاً متولی محسوب شود. دفتر نمایندگان ولی فقیه در بیشتر استان‌ها، زیرمجموعه‌ای دارند که امور مربوط به ائمه جماعت را رتق و فتق می‌کنند.
با حکم آیت‌الله خامنه‌ای از مهرماه سال ۱۳۶۸ برای تهران، مرکز رسیدگی به امور مساجد تعیین شد؛ چنین مرکزی در برخی استان‌های دیگر نیز راه‌اندازی شده ولی هرکدام مستقل بوده و این رویه به‌صورت ملی و کشوری مدیریت نمی‌شود. از سوی دیگر اغلب مساجد کشور دارای پایگاه بسیج هستند که تأثیر بسزایی در تسهیل امور اجرایی و فعالیت مساجد دارند.
ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد نیز به عنوان زیرمجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دارای شعب استانی است که گفته می‌شود حدود ۲۴ هزار کانون در مساجد با قریب به ۲ میلیون نفر از اعضا مشغول فعالیت هستند که طبیعتاً در برنامه‌ریزی برای مساجد حضور دارند.
غیر از اینها ستاد اقامه نماز، شهرداری، وزارت کشور، سازمان بهزیستی، هلال احمر، کمیته امداد امام خمینی، نهاد کتابخانه‌ها، نیروی انتظامی و معاونت تبلیغ حوزه‌های علمیه تعدادی دیگری از ارگان‌هایی محسوب می‌شوند که مستقیم و غیرمستقیم در امور مساجد موثرند که بر آنها می‌توان تعدادی دیگر هم افزود.
برای انسجام و مدیریت یکپارچه مساجد در سال ۱۳۸۳ شورای عالی انقلاب فرهنگی ستاد پشتیبانی و هماهنگی امور مساجد کشور را تعریف کرد تا با مدیریت گروهی، امور مسجد حل و فصل شود اما خیلی زود معلوم شد که لازم است این مدیریت بجای گروه به یک نهاد سپرده شود. شورای عالی انقلاب فرهنگی این مهم را به سازمان تبلیغات اسلامی سپرد و مقرر شد سند ملی مسجد همسو با نقشه مهندسی فرهنگی کشور با تولیت سازمان تبلیغات اسلامی تدوین شود.
رفت و برگشت‌های یک سند ملی
سازمان تبلیغات اسلامی در مدیریت جدید با ایجاد بنیاد هدایت با مأموریت «تعالی شبکه امامت»، امر مسجد را نیز به این بنیاد محول کرد تا سند ملی مسجد در فضایی علمی تدوین شود.
حجت الاسلام رضا غلامی، قائم‌مقام بنیاد هدایت درباره تهیه این سند و ۱۲ مرحله نگارش و تصحیح آن توضیح داد: ابتدا پیش‌نویسی برای سند ملی مسجد تهیه و ارائه شد؛ سپس، بعضی از مجموعه‌ها و موسساتی که در حوزه مسجد کار می‌کنند، آن را مورد ارزیابی قرار دادند و پس از اعمال اصلاحات مورد نیاز، پیش‌نویس دیگری تهیه شد و برای نظرخواهی از مجموعه‌های مختلف دانشگاهی، نخبگانی، فعالان فرهنگی، مدیران استانی، معاونان فرهنگی، مدیران ستادی و … آماده شد. پس از رفت و برگشت‌های انجام شده، این سند به هیئت‌امنای بنیاد هدایت نیز ارائه شد. در دو جلسه با حضور علمای دینی درباره این سند بحث و گفت‌وگو صورت گرفت و سپس، سند اصلاح شده آماده و به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارسال شد. در شورا نیز در سه مرحله در کمیته‌های تخصصی، سند ملی مسجد ارائه و از آن دفاع شده و در حال حاضر نیز کمیته تخصصی در حال بررسی آن است که در صورت تأیید برای تصویب به صحن علنی شورای عالی انقلاب فرهنگی ارسال شود.از پاییز سال ۱۴۰۲ این سند در انتظار تصویب در شورای عالی انقلاب فرهنگی بسر می‌برد و تاکنون تکلیف آن مشخص نشده است.
قرارگاهی برای راهبری نرم
در تقسیم وظایف، ذیل قرارگاه ملی مسجد، سازمان تبلیغات اسلامی موظف به قبول مسئولیت مدیریت غیرمستقیم و راهبری نرم مساجد شد.
حجت‌الاسلام سید ناصر میرمحمدیان، قائم‌مقام تبلیغ و امور فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی مدیر عامل بنیاد هدایت دراین‌باره می‌گوید: «در قرارگاه ملی مسجد، ایده‌ای که در بنیاد هدایت دنبال می‌کردیم به خوبی پیشرفت کرده است. هدف ما از ابتدا این بود که مسئولیت راهبری نرم یا مدیریت غیرمستقیم مساجد را برعهده بگیریم. همین مسئولیت در قرارگاه ملی مسجد نیز به عهده ما گذاشته شد و ما در سازمان تبلیغات، این مسئولیت را به سه حوزه اصلی تقسیم کردیم: گفتمان‌سازی، توانمندسازی و تولید دانش. برای اجرای این برنامه‌ها، بنیاد هدایت به عنوان یک نهاد میان‌بخشی، از مشارکت تمامی دستگاه‌ها بهره‌برداری می‌کند. این بنیاد به عنوان پل ارتباطی و هماهنگ‌کننده، به پیاده‌سازی اهداف مذکور پرداخته و در جهت تقویت و توسعه فعالیت‌های مساجد گام برمی‌دارد.
برای عملی کردن این هدف، نیاز داریم به نقشهای به نام «نقشه توانمندسازی مساجد شهرستانی». این نقشه که توسط سازمان تبلیغات اسلامی به طور کلی تدوین می‌شود، با همکاری قرارگاه ملی مسجد هر شهرستانی به روز رسانی و تکمیل خواهد شد. جمع‌آوری اطلاعات این امکان را می‌دهد که به یک اطلس جامع و دقیق برای هر شهرستان دست یابیم، که در آن وضعیت و نیازهای مساجد به طور کامل و به‌روز مشخص شده است.»
اکنون اطلس مساجد کشور در حال تهیه است و بزودی رونمایی می‌شود. باید منتظر ماند و دید که این فرایند تا چه حد در مدیریت یکپارچه و نظم‌بخشی و ساماندهی مساجد کشور مؤثر می‌افتد.
