محمدحسن زورق در نشست بررسی کتاب «زندگانی فاطمه زهرا (س)» گفت: حضرت فاطمه (س) پایه‌گذار مقاومت اسلامی در تاریخ اسلام به شمار می‌روند.
سومین نشست از سلسله نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن» به منظور پاسداشت نگاشته‌های برتر ایرانیان در یک قرن اخیر، با بررسی کتاب «زندگانی فاطمه زهرا (س)» نوشته سید جعفر شهیدی، در سالن فرهنگ مرکز همایش‌های سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران برگزار شد.
این نشست با حضور سید محسن شهیدی فرزند سید جعفر شهیدی، سعدخان رئیس مؤسسه فرهنگی اکو، محسن چینی فروشان مدیر دفتر نشر فرهنگ اسلامی، فرشاد مهدی پور معاون امور مطبوعاتی و اطلاع رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سید مجتبی حسینی دبیر فرهنگستان زبان و ادب فارسی، محمدحسن زورق نویسنده و پژوهشگر تاریخ و متون، ناهید طیبی نویسنده و پژوهشگر تاریخ اهل بیت (ع)، علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران و جمعی از معاونان، مدیران، پژوهشگران و علاقمندان به آثار سید جعفر شهیدی برگزار شد.
چاپ ۴۶۷ هزار نسخه از کتاب «زندگی فاطمه زهرا (س)»
در ابتدای این نشست؛ ویدئویی از زندگی و تأثیرگذاری ادبی و جایگاه پژوهشی استاد زنده‌نام سیدجعفر شهیدی به‌همراه متن پیام تسلیت مقام معظم رهبری بعد از درگذشت استاد شهیدی برای مخاطبان پخش شد و در ادامه فاطمه صدر معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران که دبیر این نشست گفت: خیرمقدم عرض می‌کنم به حاضران در جمع که جملگی از اندیشمندان، ادیبان و پژوهشگران هستند و عرض احترام دارم به سیدمحسن شهیدی، فرزند استاد زنده‌نام دکتر سیدجعفر شهیدی و محسن چینی‌فروشان مدیر نشر فرهنگ اسلامی که کتاب «زندگی فاطمه زهرا (س)» به قلم استاد شهیدی توسط این انتشارات به چاپ رسیده است.
وی افزود: در مواجهه با کتاب‌شناسی حضرت زهرا (س) طی اعصار گذشته اقدامات سترگی در جهان اسلام و با تفکر شیعه در ایران اسلامی صورت گرفته است. این حوزه عظیمِ مطالعاتی و کتاب‌شناسی حضرت زهرا (س) نشان‌دهنده بازتابی از ظرفیت‌های عظیم زیست، سلوک، منش و روش ایشان با وجود عمر کوتاه‌شان است.
معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران با اشاره به این مطلب که کامل‌ترین کتاب در این حوزه به کتاب «فاطمه در آینه کتاب» بازمی‌گردد؛ گفت: در این اثر، ۳۶۱۱ کتاب از ۳۰ زبان که درباره حضرت فاطمه زهرا (س) نوشته شده به قلم مرحوم «اسماعیل زنجانی خوئینی» جمع‌آوری شده است.
صدر در فراز دیگری از سخنان خود با بیان آنکه کتاب «زندگی فاطمه زهرا (س)» به قلم زنده نام شهیدی که نخستین بار سال ۱۳۶۴ به چاپ رسیده، تا تازه‌ترین چاپ آن در سال ۱۴۰۲ بیش از ۴۶۷ هزار نسخه تیراژ را به خود دیده است افزود: این اثر شامل ۲۹ فصل از تولد حضرت زهرا (س)، روایت مراحل مختلف زیست حضرت تا شهادت‌شان را به شکلی متمایز و درخشان با مخاطب قسمت می‌کند. سه فصل پایانی این اثر در ارتباط با فرزندان حضرت به‌ویژه حضرت زینب (س) و حضرت ام‌کلثوم (س) متمرکز است. مؤلف در این اثر تلاش کرده تا نشان دهد که این دو بزرگوار ادامه‌دهنده راه الگوی بزرگی چون حضرت فاطمه زهرا (س) در مقام مادرشان بودند.
وی با اشاره به آنکه رویکرد کتاب «زندگی فاطمه زهرا (س)» رویکردی تحلیلی، نقادانه و عبرت‌آموز است که در ساحت این مثلث به روایت زندگی حضرت می‌پردازد گفت: زنده نام شهیدی دو کتاب درباره حضرت فاطمه دارد که نخستین کتاب اثری با نام «فاطمه دختر محمد» است که در دهه بیست شمسی به نگارش درآورده و دیگری «زندگی فاطمه زهرا (س)» کتاب مورد بحث این نشست است که در ۶۳ سالگی به قلم او به رشته تحریر درآمده است.
تأثیر انقلاب اسلامی در بارور شدن نگاه تاریخی در آثار سید جعفر شهیدی
ناهید طیّبی نویسنده و پژوهشگر تاریخ اهل بیت (ع) و مدیر دانشنامه زن مسلمان با اشاره به این مطلب که آثار شهیدی به دو دلیل برای من دارای اهمیتی ویژه است؛ گفت: نخست آنکه به‌دلیل صحت در اعتبارسنجی و عیارسنجی این آثار، از نوشته‌های او به‌ویژه در کتابی که خود به‌نام «شهربانو» آن را به رشته تحریر درآوردم ارجاعات متعددی به کتاب‌های زنده‌نام شهیدی داده‌ام یادآور شد: دوم آنکه؛ شباهتی دیگر میان خود و استاد شهیدی می‌بینم و آن اینکه من نیز ابتدا ادبی‌نویس بودم و در ادامه به حوزه پژوهش تاریخ اسلام وارد شدم. یعنی همان دو مؤلفه‌ای که در کمال شکل مطلق در آثار زنده‌نام شهیدی آن را شاهد هستیم.
مدیر دانشنامه زن مسلمان در ادامه با اشاره به آنکه توصیف و نقد هر اثر از سه منظر «نویسنده اثر؛ سلوک و دانش او»؛ «بستر تاریخی تولید اثر» و «شکل، ساختار و محتوای اثر» باید مورد نقد و بررسی قرار گیرد افزود: در پیشینه این کتاب باید به دو اثر «کتاب‌شناسی توصیفی دکتر سیدجعفر شهیدی» و همچنین «نامه شهیدی» اشاره کنم که فصل مهمی از داشته‌ها و آورده‌های مکتوب استاد شهیدی را، مؤلفان این دو اثر با مخاطب قسمت کرده‌اند.
طیّبی با اشاره به این موضوع که در مواجهه با تأثیر بستر تاریخی و زمینه‌های اجتماعی در نگارش آثار سیدجعفر شهیدی باید به سال ۱۳۵۸ مراجعه شود؛ افزود: اغلب آثاری که توسط استاد پیش از این سال نوشته شده‌اند کمتر فضای تاریخی دارند. اما دیگر آثاری در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نوشته است؛ وجهه و نگاه تاریخی وی سنگین‌تر است که این مهم نشان‌دهنده تأثیر انقلاب اسلامی در بارور شدن تبلور نگاه تاریخی در آثار زنده‌نام شهیدی است.
این محقق و نویسنده آثار تاریخ اسلام با اشاره به این نکته که اغلب نظریه‌پردازان استاد شهیدی را از «مذهبیون نواندیش» خطاب می‌کنند؛ گفت: اگر کسی اهل نواندیشی نباشد نمی‌تواند دست به خلق و ابداع در حوزه نگارش آثار با محوریت تاریخ اسلام بزند. در این میان تبلور حالت اجتهادی و ورود مجتهدگونه به مباحث تاریخ صدر اسلام را نیز نمی‌توان برای چنین فردی متصور بود. این دو مهم را در قلم استاد شهیدی به‌وضوح می‌توان رصد کرد.
اهتمام به تاریخ تشیع و دغدغه‌مندی در حوزه اهل‌بیت نگاری
طیّبی با بیان این مطالب که با نگاهی گذرا به شخصیت شهیدی می‌توان به وجوه و امتیازات مختلف و متعدد آثار او پی برد؛ گفت: اهتمام به تاریخ تشیع و دغدغه‌مندی وی در حوزه اهل‌بیت نگاری با توجه به عنصر «حب به اهل‌بیت (ع)» در تمامی آثار سیدجعفر شهیدی؛ تسلط او به تاریخ اجتماعی و سیاسی شیعه و نیز جریان‌سازی و پُربسامد بودن آثار او که مُهری بر آزادگی قلم سیدجعفر شهیدی است؛ همگی دست‌به‌دست یکدیگر داده‌اند تا تیراژ کتابی سترگ چون «زندگی فاطمه زهرا (س)» به بیش‌از ۴۶۰ هزار نسخه برسد. همه اینها در شرایطی است که طی چند سال اخیر شاهدیم که تیراژ اغلب کتاب‌ها به ۵۰ یا ۱۰۰ نسخه بیشتر نمی‌رسد.
وی افزود: اوج فرهیختگی و پختگی برای پژوهشگر بزرگی چون شهیدی آن است که او هیچ‌گاه پژوهش‌های خود را امری مطلق ندانسته و همواره جای نقد را برای ورود به مباحث مطرح‌شده از زاویه‌ی دید و قلم خود، باز گذاشته است.
این نویسنده و مدرس دانشگاه در ادامه بیان امتیازات استاد شهیدی در نگارش آثار مکتوب را به اخلاق پژوهشی؛ رعایت امانت در حوزه اسناد و ارجاع به قدیمی‌ترین سندها و همچنین روایت‌های تاریخی که از بزرگان این حوزه با سندیت به قوام و پختگی رسیده دانست و گفت: تمامی این موارد از زاویه دید پژوهشگر مجتهدی چون زنده نام شهیدی فصلی دیگر از درخشش آثار او را به خود اختصاص می‌دهد. دوری از مبالغه؛ تأکید بر ادب و احترام فصلی دیگر از زبان درخشان آثار استاد شهیدی را به خود اختصاص می‌دهد.
طیّبی یکی دیگر از مهمترین ویژگی‌های سید جعفر شهیدی را فهم دریافت سطور سفید از منابع توسط وی دانست و افزود: استفاده از علم حدیث و رجال در مسیر پیوستگی او با نگاه سیاسی، تاریخی و اجتماعی و همچنین توجه به روابط علت‌ومعلولی در مواجهه با اتفاقات تاریخی فصلی دیگر از ویژگی‌های ممتاز آثار زنده نام شهیدی است که تجلی و تبلور آن را در کتاب «زندگانی فاطمه زهرا (س)» مشاهده می‌کنیم.
بازتاب نگاه راستین به خطبه فدکیه
مدیر دانشنامه زن مسلمان؛ شناخت و بهره‌مندی از منابع دست اول؛ مقایسه بین نقل‌های مختلف منابع دست اول؛ توجه به آرای مستشرقین و الزام پاسخ به خطاهای آنها؛ تطبیق گزارش‌های تاریخی با قرینه‌های خارجی و فرامتنی؛ توجه به زمینه‌ها و شرایط زیستی و فرهنگ مردم و تأثیر آن بر رخدادهای اجتماعی و استفاده از روش ترکیبی در تاریخ‌نگاری نقلی، تحلیلی، فلسفی و نظری را از مهمترین و متمایزترین امتیازات کتاب «زندگی فاطمه زهرا (س)» به قلم سیدجعفر شهیدی دانست و در ادامه با استناد به مؤلفه‌های یاد شده از متن کتاب به ذکر مثال‌هایی پرداخت.
این استاد دانشگاه در پایان شاهکار استاد شهیدی در این اثر را به بازتاب نگاه راستین و ارجاعات دقیق به خطبه فدکیه دانست و در ادامه برخی از مؤلفه‌ها را از زاویه دید مطالعه انتقادی در مواجهه با این اثر را مطرح کرد.
حضرت فاطمه (س) پایه‌گذار مقاومت اسلامی در تاریخ اسلام
محمدحسن علی‌محمدی، معروف به محمدحسن زورق؛ به‌عنوان دیگر سخنران و کارشناس حاضر در این نشست که دو کتاب «شهر گم‌شده» با مقدمه علامه حکیمی و «فاطمیت فاطمه تاریخ» به قلم او درباره حضرت فاطمه اطهر (س) به رشته تحریر درآمده است در آغاز سخنان خود گفت: حضرت فاطمه (س) پایه‌گذار مقاومت اسلامی در تاریخ اسلام به شمار می‌روند. مقاومت دربرابر ارتجاع با قیام حضرت فاطمه (س) آغاز شد و اگر مقاومت ایشان در مواجهه با ارتجاع نبود هیچ مقاومتی در طول تاریخ شکل نمی‌گرفت.
وی با بیان آنکه مشکل عمده ما به عدم وجود هویت تاریخی و توجه به این مؤلفه بازمی‌گردد افزود: حفظ ثبات حرکت جمهوری اسلامی ایران در گرو رفع این آسیب است. توجه به مؤلفه گران‌سنگی چون هشیاری تاریخی بود که من را به حوزه پژوهش در تاریخ اسلام وارد کرد.
خدمات و خیانت‌های دنیای مدرن برای نسل بشر
زورق با اشاره به آورده‌های دنیای مدرنیته در حوزه خدمت و خیانت به بشر گفت: خدمت دوران مدرنیته «باز کردن چشم طبیعت‌بین بشر» و خیانت آن «بستن چشم فراطبیعت‌بین بشر» بود یادآور شد: دکتر شهیدی در سال‌هایی دیده به جهان گشود که مفهوم مدرنیته آرام‌آرام گام‌های خود را به ایران باز کرده بود. در چنین شرایطی کسانی باید پدیدار می‌شدند و مقابل مدرنیته و خیانت‌های آن می‌ایستادند تا مانع بسته شدن چشم فراطبیعت‌بین مردم حقیقت‌جو شوند.
این نویسنده، محقق و پژوهشگر ارشد حوزه تاریخ اسلام با بیان آنکه معدود افرادی چون امثال زنده‌نام شهیدی عصر روشنگری را برای تحقق انقلاب اسلامی رقم زدند افزود: بزرگانی چون شهید هاشمی‌نژاد؛ شهید مطهری؛ دکتر شریعتی؛ آیت‌الله مکارم شیرازی؛ مهندس بازرگان و زنده‌نام دکتر سیدجعفر شهیدی افرادی بودند که اگر حضور آنها در تاریخ معاصرمان نبود شاید شکل‌گیری جریان انقلاب در مسیر تحققش با مشکلات و موانع مختلف و متعددی مواجه می‌شد. چراکه این افراد تفکر اسلامی را در ایران به‌ویژه با تلاش‌های حکومت پهلوی برای زدودن این تفکر زنده نگه داشتند.
زورق در ادامه و در تشریح سه خصیصه ممتاز شخصیت و قلم سیدجعفر شهیدی خاطرنشان کرد: نخستین خصیصه آن است که او یک «مجتهد» است و با مبانی اسلام و شناخت نسبت‌به زیروبم این مبانی دست به قلم می‌برد. دوم آنکه؛ او ادیبی مسلط بر منابع ادبیات فارسی است که ثمره این هم‌نشینی به نثر «ذهن‌آشنای» او در تمامی آثارش ازجمله کتاب «زندگی فاطمه زهرا (س)» بازمی‌گردد.
وی افزود: عشق او به اهل‌بیت (ع) و عشق ورزیدنش به اهل‌بیت (ع) که تجلی عشق ورزیدن به خداوند است، فصلی دیگر از ویژگی ممتاز شخصیتی چون زنده یاد شهیدی است. چراکه هر کس به صداقت، توحید و عدالت عشق می‌ورزد نمی‌تواند عاشق اهل‌بیت (ع) نباشد و این همان رمز فراگیری و اثرگذاری نوشته‌های بزرگی چون او به شمار می‌رود.
زورق با اشاره به آنکه توسعه دامنه نفوذ اسلام در اروپا بسیار فراتر از چیزی است که ما متصور می‌کنیم با تقسیم مسلمانان در این قاره به «مسلمانان ترسیده» و «مسلمانان نترسیده» گفت: مسلمانان ترسیده در اروپای مرکزی وجود دارند و مسلمانان نترسیده همان مهاجرانی هستند که از ایران و دیگر کشورهای اسلامی به اروپا مهاجرت کرده و با افتخار و اقتدار خود را مسلمان معرفی می‌کنند.
وی با اشاره به ترجمه‌های مختلف و متعدد از آثار زنده‌نام شهیدی به زبان‌های گوناگون ازجمله ژاپنی و یونانی افزود: نگاه مردمان ژاپن به مسئله مذهب بسیار با مسلمانان متفاوت است؛ اما عقبه پژوهشی و تلاشی که بزرگی چون زنده نام شهیدی با نام معتبر خود در حوزه تاریخ اسلام کرده باعث ترجمه آثار او به زبان ژاپنی شده‌است. همچنین از زبان مترجم یونانی آثار او نیز این جمله را نقل می‌کنم که آن مترجم که خود یونانی است گفت «کمتر از نیمی از یونانی‌ها، مسلمان هستند اما جرأت بیان آن را ندارند!» و این نشان‌دهنده دامنه نفوذ اسلام در قاره‌های دیگر به‌ویژه قاره اروپا است.
این مدرس دانشگاه و محقق و پژوهشگر در فصلی دیگر از سخنانش با تأکید بر آنکه مردمی که قهرمانان خود را نشناسند، همیشه نیازمند قهرمان خواهند بود گفت: این همان الزام توجه به هشیاری تاریخی است که در ابتدای عرایضم به آن اشاره کردم.
بیش از ۳۰۰۰ کتاب درباره حضرت زهرا (س) تا به امروز نوشته شده‌است
زورق در فصل دیگری از سخنان خود و در مقام نگاه نقادانه به کتاب «زندگی فاطمه زهرا (س)» و قلم زنده‌نام شهیدی با بیان آنکه در مواجهه با مؤلف هر اثر باید این مهم را مدنظر داشته باشیم که او یک انسان با تمام خصوصیات انسانی است گفت: مسئله این است که در تحقق قدرت قلم یک نویسنده باید به این مسئله نگاه کرد که او تا چه حد زمان و زمانه خود را جلو برده است. در مواجهه با آثار زنده نام شهیدی از تأثیرگذاری او بر مخاطبان هم‌نسلش و مخاطبان نسل‌های بعدی می‌توان بر جایگاه تأثیرگذاری او شهادت داد.
وی با بیان آنکه در این نشست اشاره شد که بیش‌از ۳۰۰۰ کتاب درباره حضرت زهرا (س) تا به امروز نوشته شده‌است افزود: در مواجهه با این مجموعه می‌توان گفت که اغلب این آثار بیان مکررات است و اگر دنبال اثری ماندگار هستیم باید کار پژوهشی، نه توسط یک فرد که در توان او نیست؛ که توسط یک مؤسسه یا یک سازمان مانند سازمان اسناد و کتابخانه ملی برای خروجی جامع از این آثار صورت گیرد.
این نویسنده با بیان آنکه شاید اصلی که امروز باید بیش‌از پیش مورد توجه قرار گیرد آن است که در ساحت یک مکاشفه اگر بر این مسئله تأکید داشت که امروز حضرت فاطمه اطهر (س) در جمع اندیشه‌ورز و خردمند حضور داشت از چه سخن می‌گفت گفت: این همان نگاهی است که در قلم محققان و پژوهشگران بزرگی چون سیدجعفر شهیدی می‌توان رگه‌های تبلور و تجلی آن را دریافت.
زورق در پایان مهمترین خروجی این نشست را مشخص کردن یک سازمان یا نهاد برای مقایسه پژوهشی کتاب‌های منتشرشده تا به امروز درباره حضرت فاطمه زهرا (س) دانست و گفت: بر عهده و گرده سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است که اشتراکات؛ افتراقات و تناقض‌های این کتاب‌ها را در قالب نگاه پژوهشی با حضور بزرگان مسلط به حوزه تاریخ اسلام در قالب ارائه یک راهنمای عملی در اختیار محققان برای نسل امروز و آینده قرار دهد.
در پایان لوح سپاس سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران، به سید محسن شهیدی فرزند زنده نام سید جعفر شهیدی و محسن چینی‌فروشان مدیر نشر فرهنگ اسلامی، برای یک عمر تلاش در عرصه نشر و انتشار کتاب «زندگی فاطمه زهرا (س)» و دیگر آثار دکتر شهیدی توسط ریاست سازمان، اهدا شد.
